عبدالله بن زبیر

از ویکی‌پدیا، دانشنامه آزاد

عبدالله بن زبیر از مخالفان خلفای زمان خود و فرزند زبیر بن عوام و از تیره عبدالعزی قریش بود. مادرش اسما دختر ابوبکر و خواهر عایشه بود. عبدالله 20 ماه پس از 624 متولد شد و توسط سپاه شام به فرماندهی حجاج در 17 جمادی‌الثانی 73 قمری (4 اکتبر 692 میلادی)کشته شد. برخی منابع وی را اولین فرزند متولد شده از مهاجرین در مدینه می‌دانند. نسبت فامیلی وی با محمد از هر دو طرف، وی را به یک مدعی خلافت در برابر بنی امیه و بنی هاشم تبدیل کرده بود.

دوران کودکی و جوانی

گفته می‌شود که وی در دوران خردسالی در جنگ یرموک (رجب 15 هجری/آگوست 636 میلادی)و در هنگام پیوستن به سپاه عمرو عاص در مدینه در سال 19 هجری/640 میلادی، به همراه پدرش زبیر حضور داشت. عبدالله در لشکر کشی به بیزانتین آفریقا در لشکر عبدالله بن ابی سرح در سال 7–26 هجری/647 میلادی حضور داشت و گفته می‌شود که نائب گریگوری را با دستان خودش کشت. در هنگام بازگشت به مدینه و انتشار خبر این فتح، با سخنرانی ای از وی تجلیل شد. در سال 30–29 هجری/650 میلادی وی در سپاه سعید بن عاص که به گرگان و طبرستان لشکر کشی کرده بودند، حضور داشت و بعد از آن از سوی عثمان به عنوان یکی از مشارکت کنندگان در بازنویسی قرآن انتخاب گردید.

بعد از قتل عثمان، وی با پدرش و عایشه در جنگ جمل حضور داشت و فرمانده پیاده‌نظام بود. بعد از جنگ، وی به همراه عایشه به مدینه بازگشت و در امورات سیاسی و جنگهای داخلی دوران علی شرکت نداشت. تنها در واقعه حکمیت در دومه الجندل یا اذرح، شرکت جست و به عبدالله بن عمر پیشنهاد داد تا به عمرو عاص رشوه دهد و عبدالله بن عمر را خلیفه نماید.

پس از قتل علی بن ابی طالب

در زمان معاویه، عبدالله به عنوان یک شخصیت ذی‌نفوذ به اعتبار پدرش، در پس زمینه روابط سیاسی حضور داشت. پس از مرگ معاویه در 60 هجری/680 میلادی، به همراه حسین بن علی از بیعت با یزید سر باز زد و به خاطر تهدیدهای مروان، به مکه گریخت و در آنجا کسی متعرض وی نشد. پس از کشته شدن حسین بن علی، عبدالله به طور پنهانی شروع به جمع‌آوری حامی کرد. سپاهی از مدینه به فرماندهی برادرش عمرو، به مکه فرستاده شد تا عبدالله را دستگیر نماید. اما عمرو شکست خورد و دستگیر و زندانی شد و شلاق خورد تا درگذشت و جنازه اش به دار آویخته شد (سال 61 هجری/681 میلادی). عبدالله دیگر از یزید تبعیت نمی‌کرد و از عبدالله بن حنظله (معروف به ابن غسیل)که توسط گروهی از انصار مدینه به رهبری برگزیده شده بود، پیروی می‌نمود. یزید که متوجه غفلت خود شده بود، سپاهی را با فرماندهی مسلم بن عقبه به مدینه گسیل داشت. سر انجام سپاه شام لشکر مدینه را در جنگ حره (27 ذی الحجه 63 هجری/27 اوت 683 میلادی)شکست دادند و در شهر پیامبر خون ریزیها کردند. (به عقیده دانشنامه اسلام سپاه شام به دنبال ریختن خون مسلمانان نبودند)به هر حال بعد از فتح مدینه مسلم بن عقبه به علت بیماری درگذشت و سپاه شام به فرماندهی حصین ابن نمیر به سمت مکه پیشروی کرده و عبدالله بن زبیر را محاصره نمودند (26 محرم 64 هجری/24 سپتامبر 683 میلادی). محاصره 64 روز به طول انجامید که خبر مرگ یزید منتشر گردید و سپاهیان شام، عقب‌نشینی نمودند. حصین از عبدالله خواست که با وی به شام برگردد اما وی نپذیرفت و در مکه ماند.

اغتشاشات و بروز جنگهای داخلی پس از مرگ یزید، به عبدالله این فرصت را داد که خودش را امیر المؤمنین بنامد و مخالفان آل امیه در شام، مصر، شبه جزیره عرب و کوفه وی را خلیفه خود دانستند. اما عملاً وی قدرت چندانی نداشت. پیروزی مروان بن حکم در جنگ مرج راحط در پایان سال 64 هجری/ ژوئیه 684 میلادی و قیام مختار در کوفه در 15 ماه بعد، هواداران عبدالله را در شام و مصر و عراق، در موضعی تدافعی قرار داد. با وجود اینکه مهلب از مصعب بن زبیر در بصره حمایت می‌کرد و در سال 67 هجری/687 میلادی، آل زبیر با پیروزی بر مختار توانستند دوباره بر عراق مسلط شوند، اما مصعب به صورت خود مختارانه حکومت می‌کرد و از برادرش عبدالله تمکین نمی‌کرد. همزمان با همین وقایع، خوارج بکری که پس از مرگ یزید از آل زبیر جدا شده بودند و در شرق سرزمین نجد مستقر شده بودند و از نجده بن عامر حنفی تبعیت می‌نمودند، بحرین را تصرف کرده و در سال 68 هجری/8–687 میلادی، یمن و حضرموت و در سال بعدش طائف را تصرف نمودند؛ بنابراین عبدالله کاملاً در حجاز منزوی شده بود. در حج سال 68 هجری/688 میلادی، مسلمانان به چهار گروه، طرفدار آل زبیر، خوارج، طرفدار امویان و طرفدار محمد حنفیه تقسیم شده بودند.

سرانجام پس از اینکه در سال 72 هجری/691 میلادی، آل امیه دوباره بر عراق مسلط گردید، عبدالملک بن مروان سپاهی به فرماندهی حجاج بن یوسف به مکه فرستاد و در 1 ذی العقده 72 هجری/25 مارس 692 میلادی، عبدالله را محاصره نموده و این مهم بیش از 6 ماه به طول انجامید. در طی این مدت، شهر و کعبه با منجنیق‌های آتشین مورد حمله قرار گرفت. در طی این مدت، حامیان و حتی برادران عبدالله تسلیم سپاه شام شدند. عبدالله به اصرار مادرش اسما به عرصه جنگ رفت و کشته شد و جسدش را دقیقاً در همان نقطه‌ای که برادرش عمرو را به دار آویخته بودند، به دار آویخته شد و مدتی بعد عبدالملک دستور داد تا جسد عبدالله به مادرش پس داده شود و وی جسد را در خانه صفیه در مدینه دفن نمود.

دانشنامه اسلام می‌نویسد، خشم و ناراحتی عبدالله در زمان معاویه به خاطر در دست گرفتن قدرت توسط آل امیه هویدا است و گرچه وی با جسارت توانست قدرت را موقتاً از آل امیه بستاند اما خودخواهی و خود بینی وی به عنوان کسی که مدعی خلافت بود از نقاط ضعفش به حساب می‌آمد. در منابع ویژگی‌هایی چون حریص بودن، حسادت و بد طینتی به وی نسبت داده شده و وی به خاطر برخوردهای خشونت‌آمیز با محمد حنفیه و ابن‌عباس مورد سرزنش قرار می‌گیرد.